Oświęcim to miasto o niezwykle bogatej i burzliwej historii. Od średniowiecznego ośrodka handlowego, poprzez bastion Rzeczypospolitej Obojga Narodów, po wielokulturowe miasto w zaborze austriackim. Jego losy odzwierciedlają kluczowe wydarzenia i procesy historyczne Polski i Europy. W niniejszym artykule przyjrzymy się dziejom Oświęcimia od pierwszych wzmianek o osadnictwie, poprzez okres świetności, upadku i ponownego rozkwitu, aż do przełomowego roku 1940.
Początki osadnictwa i pierwsza wzmianka o Oświęcimiu
Tereny wokół dzisiejszego Oświęcimia były zamieszkane już w epoce kamienia i brązu. Świadczą o tym znaleziska archeologiczne na wzgórzu zamkowym oraz w okolicach Starego Miasta. Wczesnośredniowieczne grody obronne kontrolowały szlaki handlowe wzdłuż Wisły i Soły. Pierwsza historyczna wzmianka o Oświęcimiu pojawia się w latopisie tzw. Kronice wielkopolskiej pod rokiem 1179. Mowa jest o zdobyciu grodu przez księcia Kazimierza Sprawiedliwego. Nazwa "Oświęcim" wywodzi się prawdopodobnie od imienia założyciela osady lub od słowa "oświecenie".
Badania archeologiczne
Badania archeologiczne prowadzone od lat 60. XX w. pozwoliły odkryć pozostałości osadnictwa z epoki kamienia, brązu i wczesnego średniowiecza. Odnalezione fragmenty naczyń, narzędzia kamienne i kościane stanowią cenne źródło wiedzy o najdawniejszej historii miasta. Szczególnie istotne było odkrycie pozostałości grodu na wzgórzu zamkowym.
Pierwsze wzmianki pisane
Najstarszy zapis nazwy Oświęcim pochodzi z tzw. falsyfikatu będzińskiego z 1254 r. Jest to fałszerstwo dokumentu lokacyjnego miasta wykonane w XV w. Kronika wielkopolska z końca XIII w. jako pierwsza wymienia Oświęcim w kontekście historycznym. Wzmiankuje zdobycie grodu przez Kazimierza Sprawiedliwego w 1179 r. Nazwa "Oświęcim" pojawia się także w łacińskich dokumentach z 1326 i 1327 r.
Pochodzenie nazwy miasta
Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia nazwy "Oświęcim". Według jednej wywodzi się ona od imienia założyciela grodu, np. Oświęcima lub Aszvinca. Inni badacze łączą ją ze staropolskim "oświecenie", co miałoby oznaczać "oświecony, prawy gród". Jeszcze inna hipoteza mówi o pierwotnej nazwie "Oświęcimie", która została z czasem skrócona.
Rozwój miasta w średniowieczu
W średniowieczu Oświęcim przekształcił się z grodu obronnego w lokowane na prawie magdeburskim miasto. Stał się ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, a jego położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych sprzyjało bogaceniu się mieszczan. Wznoszono mury obronne, ratusz, kościoły. Miasto znajdowało się na pograniczu polsko-czeskim i odgrywało znaczącą rolę militarną.
Lokacja miasta i nadanie praw miejskich
Kluczowym momentem w dziejach średniowiecznego Oświęcimia była lokacja miasta na prawie magdeburskim. Miała ona miejsce najprawdopodobniej w 1290 lub 1291 r. za panowania księcia opolsko-raciborskiego Mieszka. Dokument lokacyjny przyznawał mieszczanom liczne przywileje i regulował ustrój miejski. Powstały wówczas rynek, sieć ulic i regularna zabudowa.
Oświęcim jako ośrodek handlowy
Położenie na szlaku handlowym z Krakowa do Czech sprzyjało rozwojowi miasta jako ośrodka handlu, rzemiosła i usług. Mieszczanie trudnili się różnymi profesjami: od handlarzy i rzemieślników po lekarzy i aptekarzy. Rozwijały się cechy zrzeszające rzemieślników. Kuźnice oświęcimskie eksportowały broń na Śląsk i do Czech. Miasto było także ośrodkiem handlu winem.
Znaczenie strategiczne i militarne
Oświęcim leżał na pograniczu polsko-czeskim, stąd jego znaczenie strategiczne i militarne. W XIV-XV w. wzniesiono mury obronne z czterema bramami i fosą. Zamek był siedzibą starostów. Miasto było areną walk polsko-czeskich, m.in. w 1474 r. broniło się przed najazdem wojsk Macieja Korwina. Mieszczanie mieli obowiązek służby w miejskiej milicji.
Oświęcim w Rzeczpospolitej Obojga Narodów
Wiek XVI przyniósł Oświęcimowi okres świetności jako ważnemu ośrodkowi handlowemu i kulturalnemu Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jednak już w XVII w. nastąpił stopniowy upadek związany z licznymi pożarami, powodziami, wojnami i epidemiami. Po pierwszym rozbiorze w 1772 r. miasto znalazło się w zaborze austriackim.
Rozkwit gospodarczy i kulturalny
XVI stulecie to złoty wiek w dziejach renesansowego Oświęcimia. Miasto było ważnym ośrodkiem handlu winem, solą, bydłem. Kupcy oświęcimscy utrzymywali kontakty z Krakowem, Gdańskiem i ze Śląskiem. Rozkwitało rzemiosło, zwłaszcza bednarstwo i garncarstwo. W mieście działały cechy rzemieślnicze i bractwa religijne. Świątynie zdobiły dzieła wybitnych artystów.
Pożary i epidemie
W XVII i XVIII w. Oświęcim nękany był licznymi pożarami i epidemiami, które przyczyniły się do upadku gospodarczego. Do najbardziej tragicznych należał pożar w 1622 r., w wyniku którego spłonęła niemal cała zabudowa. Miasto ucierpiało też podczas najazdu Szwedów w 1655 r. oraz wielkiej epidemii dżumy w latach 1708-1710.
Upadek po rozbiorach
I rozbiór Polski przypieczętował upadek Oświęcimia. Miasto znalazło się pod panowaniem Austrii. Mieszczanie stracili dotychczasowe przywileje, wzrosły podatki, zakazano handlu z Rzecząpospolitą. Zamknięcie cechów rzemieślniczych dodatkowo zahamowało rozwój gospodarczy. Oświęcim podupadł do roli prowincjonalnego miasteczka.
W zaborze austriackim i pod panowaniem Habsburgów
XIX wiek przyniósł renesans Oświęcimia pod panowaniem Austrii. Industrializacja i modernizacja spowodowały gwałtowny rozwój miasta. Powstały fabryki i linia kolejowa łącząca Wiedeń z Krakowem. Mieszkańcami byli Polacy, Niemcy i Żydzi. W dwudziestoleciu międzywojennym Oświęcim znalazł się w granicach II RP.
Industrializacja i modernizacja
W XIX w. Oświęcim przekształcił się w prężny ośrodek przemysłowy. W 1836 r. uruchomiono tu fabrykę wyrobów tytoniowych, później także fabrykę sody, celulozy i wyrobów drzewnych. Linia kolejowa Wiedeń-Kraków umożliwiła rozwój handlu. Wzniesiono nowoczesne gmachy: teatr, szkołę. Założono park miejski i wodociągi.
Rozwój kolei i przemysłu
Kluczowe dla rozwoju było wybudowanie w 1855 r. linii kolejowej łączącej Wiedeń z Krakowiem. Dworzec kolejowy stanowił węzeł komunikacyjny, stąd biegły połączenia w kierunku Bielska-Białej i Kęt. Rozwinął się eksport węgla i produktów przemysłowych z Oświęcimia. W mieście działały fabryki chemiczne, maszynowe, cegielnie i browary.
Wielokulturowość i życie codzienne
W XIX-wiecznym Oświęcimiu żyli obok siebie Polacy, Niemcy i Żydzi, tworząc swoiste centrum wielokulturowości. Rozwijało się szkolnictwo, działały polskie organizacje społeczne i kulturalne. Niemieccy urzędnicy i przemysłowcy oraz żydowscy kupcy współtworzyli wielonarodowy charakter miasta. Polacy stanowili ponad połowę mieszkańców.
Oświęcim w II Rzeczypospolitej
Po zakończeniu I wojny światowej Oświęcim ponownie znalazł się w granicach Polski. Nastąpiła odbudowa polskiego szkolnictwa, kultury i życia społecznego. Nadal jednak spora część mieszkańców stanowili Niemcy, a prężną grupą byli oświęcimscy Żydzi.
Odbudowa polskości miasta
W niepodległej Polsce podjęto działania na rzecz repolonizacji Oświęcimia. W 1919 r. powołano polską Radę Narodową Miasta. Zaczęły działać polskie organizacje i stowarzyszenia. Polacy stanowili w tym czasie ok. 60% mieszkańców. Niemcy zachowali jednak silne wpływy gospodarcze i kulturowe.
Rozwój oświaty i kultury
W mieście rozwijało się polskie szkolnictwo. W 1921 r. powstało polskie gimnazjum im. Stanisława Konarskiego. Działały liczne polskie organizacje kulturalno-oświatowe, m.in. Towarzystwo Szkoły Ludowej, chór Echo. Organizowano obchody patriotycznych rocznic i świąt narodowych.
Życie żydowskiej społeczności
Dużą i aktywną grupę stanowili oświęcimscy Żydzi, którzy w 1920 r. tworzyli 1/3 populacji. Posiadali synagogi, łaźnie rytualne, szkoły. Angażowali się w życie gospodarcze i społeczno-kulturalne. Największe zagęszczenie ludności żydowskiej było na przedmieściach Zasole i Zablocie.
Miasto tuż przed II wojną światową
Podsumowanie
Historia Oświęcimia obejmuje ponad 750 lat burzliwych dziejów. Od początków jako średniowiecznej osady, poprzez okres świetności w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, po czasy rozbiorów i zaboru austriackiego. Industrializacja w XIX w. przyniosła rozkwit miasta, które na przełomie wieków stało się centrum wielokulturowości. W niepodległej Polsce Oświęcim był ważnym ośrodkiem gospodarczym i kulturalnym. Jego historia odzwierciedla losy wielu miast i regionów naszego kraju.
Tagi
Udostępnij artykuł
